Seyla Benhabib
6 Şubat günü Türkiye’nin güney ve orta bölgeleri ile Suriye’nin kuzeybatısını alt üst ederek 46 binden fazla can kaybına yol açan yıkıcı zelzele, yeryüzünde görünenlerin ötesinde kalan pek çok fay çizgisini da açığa çıkardı. Afetin, Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 20 yıllık idaresinin üzerinde yükseldiği -1999 İzmit sarsıntısının akabinde kabul edilen sıkı yönetmeliklere rağmen hükümet tarafından onaylanan birçok kalitesiz yapı mukavelesi formunda süren- yaygın bir yolsuzluk ağını ortaya çıkardığı söz edildi. Bununla birlikte, zelzele birebir vakitte ülkenin bilim insanları ve akademisyenleri ile bilgi ve uzmanlığa karşı saygısızlığı temel alan rejim ortasındaki fay çizgisini da açığa çıkardı.
Türkiye’deki jeolog, mühendis ve mimarların oluşturduğu bilim topluluğu, er ya da geç bir zelzelenin yaşanabileceğini biliyor ve uyarlarda bulunuyordu. Türkiye Bilimler Akademisi üyesi olan Jeoloji Profesörü Naci Görür, şubat ayı başlarında Maraş ve etraf kentler felaketi yaşamadan çabucak üç gün evvel hareket halindeki zelzele fay çizgileri konusunda ihtarda bulundu. Halkın ve hükümetin, çok yakında yeryüzünde gerçekleşecek yeni ve şiddetli bir sarsıntıya hazırlanması gerektiğini söyledi. Geçen yıl aralık ortasında Bilimler Akademisi’ni ziyaret ettiğim günlerde, bu mümkünlük açık biçimde konuşuluyordu.
BİLİM GÖRMEZDEN GELİNDİ
Elbette, herkesin bildiği üzere, kasırgalar üzere sarsıntıları de öngörmek zordur ancak esaslı memleketler arası bilimsel ve teknolojik düzenlemelere uyulduğunda, sarstıkları vakit can ve mal konusunda daha az ziyan verici olabilirler. Bunlar sadece inşaat yönetmeliklerini değil, birebir vakitte yapılar sarsıldığı, hasar aldığı ya da çökmeye başladığı vakit insanların bir ortaya gelebileceği kent ve kasaba merkezlerindeki geniş boş alanların hazırlanmasını da kapsar. Öte yandan, Erdoğan hükümeti bundan fazla, müteahhitlere güvenlik kurallarını ve inşaat yönetmeliklerini görmezden gelme imkânı tanıyan imar afları sundu.
Erdoğan rejiminin alamet-i farikası, anıtsal ölçekte yapılar inşa etmek oldu. Ekim 2018’de hizmete açılan ve vakit geçtikçe eski İstanbul Atatürk Havalimanı’nın yerini alması planlanan yeni İstanbul Havalimanı’nın yıllık 200 milyon yolcu kapasitesine ulaşması planlanıyor. 7 bin 594 hektarı (19 bin dönüm) kaplayan alanı, onu Pekin, Atlanta ve Dubai’dekilerin önünde yer alan, dünyanın en büyük havaalanlarından biri haline getirecek. Muharrir Kaya Genç şunları aktarıyor: “Birçok insan bu havaalanını ve Erdoğan’ın İstanbul’da yeni bir kıtalararası köprü inşa etme isteğini ve Karadeniz’i Marmara Denizi’ne bağlayan bir kanalı içeren öbür iki büyük altyapı projesini mantık dışı uğraşlar olarak görüyor.”
Erdoğan’ın kendisi bile onlara “çılgın projeler” diyor. Canlılara, antik su yollarına ve İstanbul Boğazı ile yeni kanal ortasında sıkışıp kalan bir adaya dönüştürerek İstanbul’un tarihi merkezine verebileceği ekolojik ziyanlar yüzünden, bilim insanları, mimarlar ve kent plancıları Karadeniz’i Marmara Denizi’ne bağlaması öngörülen kanala yıllardan beridir karşı çıkıyorlar.
BEDELİ BÜYÜK OLDU
Ne var ki, Erdoğan’ın hayal alemi yeni projeler inşa etmekle kalmıyor. Ekonomik mantığı da bilimsel değerlendirmelerden eşit derecede uzak. Bu çılgınca yapılaşmanın bedelini karşılamak hedefiyle yıllardan beridir faiz oranlarını düşük tuttu ve Türk Lirası’nın pahasında büyük bir düşüşe neden oldu. Tanınmış bir akademisyen ve gazeteci bir arkadaşım sıkıntıyı kısaca şöyle özetliyor: “Maddi açıdan olduğum yerde kalmaya çalışsam da ayaklarımın altındaki yer kayıyor ve beni geriye yanlışsız itiyor.”
Siyaset kuramcısı Hannah Arendt, gerçekliğe besbelli biçimde karşı çıkmanın ve gerçeklere aralı durmanın, totaliter fikrin özellikleri olduğunu gözlemlemişti. Erdoğan totaliter bir yönetici değil; o, çok partili demokrasinin kurumlarının varlığını korumak için uğraş eden bir ülkedeki otoriter bir yönetici. Düşmanlarının uydurmaları olduğunu söyleyerek gerçekleri reddetmesi ve istediği formda eğip bükemediği ekonomik ya da çevresel gerçeklere atıfta bulunan insanları aşağılaması da sahip olduğu zihniyetin bir özelliği. Son on yılını medyaya, üniversitelere, akademisyenlere ve bilim beşerlerine karşı yürütülen bir Kulturkampf’a* (Kültür Savaşı’na) adamış olan Erdoğan, en muhtaç olduğu anda, Türkiye’yi en kıymetli kaynaklarının birinden yoksun bırakıyor.
Ülkedeki tanınmış siyaset bilimcilerinden ve anayasa uzmanlarından olan Ersin Kalaycıoğlu’nun, üniversite eğitiminin tamamını internet üzerine nakletmek için sarsıntısı bir mazeret olarak kullanan hükümete dair Türkiye Bilimler Akademisi üyelerine gönderdiği bir e-postada özetlediği üzere: “Gençlerimize tam da gerçek düzgün bir eğitim alamadıkları iki yıllık Covid pandemisinin akabinde, çevrimiçi eğitimin bütün zorluklarını yüklemek büyük bir kusurdur.”
Hükümetin binlerce yeni evsiz mağduru barındırmak emeliyle mı üniversite yurtlarını kullanmak istediği ya da öğrencileri yerleşkelerden yollayarak siyasi örgütlenmeyi ve direnişi etkisiz hale mi getirmek istediği, tartışmalı bir sıkıntı. Erdoğan ve Yüksek Öğretim Kurulu’nun aldığı kararda, muhtemelen her iki konu da kendine yer bulmuştur.
YENİDEN ‘MODEL ÜLKE’ OLABİLİR Mİ?
29 Ekim 2023 günü Türkiye Cumhuriyeti’nin yüzüncü yılı kutlanacak. Türkiye, ülkeyi üzerindeki halklar ortasında bölen ve 1915 yılında Ermenilerin maruz kaldığı soykırımın anısını bastıran Avrupalı hükümran güçlere karşı verilen bağımsızlık savaşının akabinde, Osmanlı İmparatorluğu’nun küllerinden doğdu. Dünyanın her yerindeki sömürge sonrası uluslar için bir model olabilirdi.
Buna rağmen, geçen aralık ayında gerçekleştirdiğim ziyarette, meslektaşlarımın ve eski öğrencilerimin cumhuriyetin yıldönümüne dair gururu, daha evvel şahit olmadığım bir cüret yitimi ve hüzne karışmıştı. Erdoğan’ın Adalet ve Kalkınma Partisi’nin yirmi yıllık idaresi ve Makyavelist otoriterliği morallerini bozuyordu. Pek birçok Haziran 2023’te yapılması planlanan seçimlerin fiilen gerçekleştirileceğine bile kuşkuyla bakıyordu. Hayatı orada geçen 80’li yaşlardaki kimi akrabalarım, kaybetmesi mümkün görünüyorsa, Erdoğan’ın seçimleri gerçekleştirmeyeceğini düşünüyor. Artık sarsıntının yıktığı kentlerde sıkıyönetim ilan edildiğine ve afetin devasa ölçeği ülkenin geri kalan kısmında da alenen bilindiğine nazaran, Erdoğan, partisini gaye alan öfke yatışana ve kendi mukadderatını daha inançlı bir hale getirene dek seçimleri erteleyebilir.
Doğal afetlere siyasal merceklerden bakmak biraz tuhaf görünebilir. Öbür yandan, ekonomist Amartya Sen’in Hindistan’daki kıtlığa ait araştırması, katı bir yapıya sahip, bilgi ve mesleksel görüşlerin deveranını baskılayan otoriter rejimlere kıyasla, bilgi ve enformasyonun hür sirkülasyonda olduğu açık toplumların felaket olayları karşısında daha başarılı olduklarını ortaya koyuyor.
40 bin meyyitin akabinde yas tutan ve sevdikleri, geçim kaynakları ve meskenleri için telaş duyan milyonlarca insan için artık çok geç; yeniden de bu feci zelzelenin akabinde açığa çıkan fay çizgileri gelecekte köprülerle birleştirilmeli. Türkiye Cumhuriyeti’nin 100’üncü yıldönümü, bunun için en hakikat fırsat olabilir.
*Kulturkampf (Kültür Savaşı), Alman İmparatorluğu’nda 19. yüzyılın son çeyreğinde Katolikliğin toplumsal hayattaki tesirini kırmaya yönelik bir dizi devlet müdahalesi ve bunlara reaksiyonlardan oluşan sürece verilen isim.
Yazının yepyenisi Foreign Policy sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)