Sri Lanka’da ekonomik problemler nedeniyle marttan itibaren devam eden protestolar sonucunda, 9 Mayıs’ta Devlet Lideri Gotabaya Rajapaksa’nın o devir başbakan olan kardeşi Mahinda Rajapaksa istifa etmek zorunda kaldı.
Fakat başbakanın istifası halkı sakinleştirmeye yetmedi. Protestocuların başkanlık sarayına yürümesi üzerine Devlet Lideri Gotabaya Rajapaksa 13 Temmuz’da istifa etmeksizin ülkesinden ayrıldı. Sonrasında ise Gotabaya Rajapaksa’nın e-posta yoluyla istifa ettiği açıklandı. Böylelikle Rajapaksa ailesinin Sri Lanka siyasetindeki yaklaşık 20 yıl süren tesiri sona ermiş oldu.
Devlet Lideri ve tıpkı vakitte Savunma Bakanı olan Gotabaya Rajapaksa’nın istifasının akabinde, muhalefetten merkez-sağ partisi ve etnik problemlerde sert siyasetleriyle öne çıkan Ulusal Birlik Partisi’nden (UBP) Başbakan Ranil Wickremesinghe’nin süreksiz devlet lideri olarak atandığı açıklandı. Ama bu durum göstericileri sakinleştirmek yerine daha da kızdırdı.
ORDUYU MİSYONA ÇAĞIRDI
Geçici Lider, vazifeye gelir gelmez inanılmaz hal ilan edip, orduya “düzenin yine sağlanması için ne yapılması gerekiyorsa yapmaları” buyruğunu verdi. Wickremesinghe, Rajapaksa ailesiyle yakın münasebetlerinin olması ve ülkenin en büyük ikinci etnik kümesi Tamillere karşı ayrımcılık ve silahlandırma siyasetleri nedeniyle protestocular tarafından sevilmeyen bir figür. 225 sandalyeli Sri Lanka meclisinde de UBP’nin yalnızca bir vekili var; o da Ranil Wickremesinghe.
RAJAPAKSALAR AİLESİNİN MAKÛS SINAVI
Sri Lanka’daki krizin iç ve dış faktörlerin etkileşimi sonucu ortaya çıktığını söylemek mümkün. Ülke idaresindeki aksaklıkların yanı sıra salgın ve Rusya’nın Ukrayna işgali sonrasında global boyutta yaşanan güç ve besin sorunu krizi tetikledi. Sri Lanka’da Nisan 2019’da gerçekleştirilen kilise taarruzları nedeniyle ülkede artan güvenlik kaygıları, ayrılıkçı Tamil Kaplanları Örgütü’ne karşı 2009’da zafer kazanılmasında kıymetli rol oynayan ve sert tavırlarıyla tanınan eski Savunma Bakanı Gotabaya Rajapaksa’nın Kasım 2019’daki başkanlık seçimini kazanmasında tesirli oldu.
2020’deki meclis seçimlerinde de Rajapaksalar 100 sandalye kazandı. Böylelikle hem başkanlık hem de başbakanlık koltuğunda oturan Rajapaksa ailesi Sri Lanka anayasasını yine yazma fırsatı yakaladı ve lidere harika yetkiler tanıdı. Dahası, kritik misyonlara kendi etraflarını ve aile üyelerini getirdiler.
2009’da ordunun zaferiyle sonuçlanan iç savaş sonrası, ekonomik ıslahat yapmak yerine bilhassa Rajapaksa ailesinin altyapı yatırımlarına çok yüklenmesi, bunları gerçekleştirmek için de dış borca girmeleri mevcut krizin fitilini ateşledi. 2019’daki kilise saldırısı ve akabinde patlak veren salgın nedeniyle ülkeye en değerli döviz girdisini sağlayan turizm de büyük darbe aldı. Böylelikle dışarıdan gelen dövize yüksek seviyede bağımlı Sri Lanka iktisadının çarkları da teklemeye başladı.
EKONOMİK KRİZİN DERİNLEŞMESİ
Rajapaksalar salgın sırasında hükümet harcamalarını kesmedi. Vergilerin artırılması halkın üzerindeki ekonomik yükü uygunca artırdı. Birebir vakitte çiftçilerin organik tarıma zorlanarak, kimyasal gübrelerin kullanımının yasaklanması ülkede besin düşüncesine neden oldu. Ukrayna Savaşı nedeniyle petrol fiyatlarının artması ve besin fiyatlarının yükselmesi mevcut sıkıntıları daha da derinleştirdi. Döviz krizi yaşayan Sri Lanka güç ve ilaç ithalatında da meseleler yaşamaya başladı.
Rajapaksa idaresinin IMF üzere memleketler arası finans kurumlarıyla geç bağlantıya geçmesi ekonomik krizi daha da derinleştirdi. 1948’de bağımsızlığını kazanmasından sonra ülke, en büyük ekonomik ve toplumsal kriziyle baş başa kaldı. Bilhassa mayıs başında protestoculara karşı Rajapaksaların kendi destekçilerini sokağa çıkarması gerginliği tepeye taşıdı.
Sri Lanka’da kriz, ekonomik problemler nedeniyle temel gereksinim gereçlerine ulaşamamaktan kaynaklanıyor üzere görünse de aslında siyasi ve toplumsal meselelerin da tesiri büyük. Gerçekten Rajapaksa ailesi adam kayırma, yolsuzluk ve insan hakları suçlamalarıyla da karşı karşıya.
KRİZİN OLASI JEOPOLİTİK ETKİLERİ
Sri Lanka’daki krizin bölgesel ve memleketler arası tesirleri de değerli. Çünkü memleketler arası sistemde hegemon güçlerin tesirlerinin azaldığı tez edilirken, ülkelerin “bağımsız” ve “çok taraflı” dış siyaset teşebbüsleri yine sorgulanabilir. Gerçekten “Hindistan’ın art bahçesi” addedilen Sri Lanka’nın Çin’le daha yakın bağlar geliştirmesi, Çin’in siyasetlerinden rahatsız olan bölgesel ve global aktörlerin krizin tahlilinde geç davranmalarına neden oldu.
Sri Lanka idaresinin krizin tahlili için IMF, Dünya Bankası üzere memleketler arası kuruluşlara geç talepte bulunması da bu süreçte tesirli. Sri Lanka’da son 10 yıldır faal bir ülke olan Çin’in de bu konuda adım atmada gönülsüz olması ve sessiz kalması sorunu derinleştiriyor. Bunların yanı sıra memleketler arası kurumların giderek etkinliklerinin zayıflaması da Sri Lanka’dakine misal bölgesel krizlerin tahlilini güçleştiriyor.
ÇİN-ABD REKABETİ AÇISINDAN ETKİLERİ
Öte yandan Sri Lanka krizi üzerinden örtülü bir “Çin-ABD+bölgesel müttefikleri” rekabetinin de yaşandığını söylenebilir. QUAD’ın ve Hint-Pasifik stratejisinin bütünlüğünün sağlanması açısından Sri Lanka değerli bir jeopolitik ve jeoekonomik pozisyonda yer alıyor. Çin’in de dünyanın en değerli geçiş noktalarından Malakka Boğazı ve Afrika Boynuzu’ndan Doğu Afrika’ya kadar “İnci Dizisi” olarak isimlendirilen deniz ulaşım sınırı üzerindeki ülkelerde liman yatırımları var.
Bu nedenle Sri Lanka’da Çin ile bölgesel rekabet içerisindeki QUAD ülkeleriyle bağlantılara öncelik veren bir iktidarın bulunması, Çin’in Hint Okyanusu çizgisinde önemli bir zafiyete yol açabilir. Daha açık bir sözle, QUAD ülkeleri Sri Lanka’daki krizi, Çin’in bölgesel tesirini yumuşak güç araçlarıyla kırmak için kullanabilir. Bu da Çin-QUAD uğraşında istikrarları Çin aleyhine sarsabilir.
HİNDİSTAN’IN HEDEFLERİ
Bölgesel seviyede ise Sri Lanka ekonomik krizi Hindistan’a “Önce Komşuluk” siyaseti çerçevesinde yumuşak güç araçlarıyla tekrar tesir alanı inşa etme fırsatı veriyor. Bu çerçevede Hindistan’ın temel besin, hibe, para takası (swap) ihracat kredileri üzere yaklaşık 3,8 milyar dolarlık yardım paketi hazırlığından bahsediliyor. Hinterlandında istikrarsızlık istemeyen Yeni Zelanda, “güvenilir ve yardımsever büyük komşu” imajı oluşturma fırsatını da yakalamış durumda.
Sonraki süreçte de bu kriz Hindistan’a QUAD çerçevesinde daha güçlü bir kapasite ve altyapı geliştirme mevzularında nüfuzunu artırma fırsatı sunuyor. Ayrıyeten Afganistan’dan NATO birliklerinin çekilmesiyle kuzey cephesinde olumsuz etkilenen Hindistan bu sefer; Sri Lanka’da Çin’in tesirinin azalmasıyla da bu bölgede aktifliğini artırabilir.
Bilindiği üzere Hindistan, Kuşak-Yol Teşebbüsü çerçevesinde Çin’in Güney Asya’daki yatırımlarına sıcak bakmıyor. Çin ise gelişmeleri sessizce izliyor. Şimdiye kadar Çin, Sri Lanka’ya besin yardımı dışında 78 milyon dolar civarında yardım ayırdı. Bu yardım ölçüsü Hindistan’la kıyaslandığında epeyce düşük.
Tüm bu nedenler münasebetiyle Sri Lanka’daki kriz, Çin’in aktif olduğu ülkelerde konumunu tekrar gözden geçirmesine neden olabilir. Beklentiler ve gerçekler ortasındaki makasın açılmasının ise Çin’in bölgedeki imajını olumsuz etkilemesi kaçınılmazdır.