Yunan mobilyacılığının tarihine baktığımızda, kökeninin Mezopotamya ve Mısır mobilyalarına kadar uzandığını görebiliriz. Antik Yunanlar, bir uygarlık olma yolunda ortaya koydukları birçok ögesi aslında Mısır ve Mezopotamya’dan aldı ve bunları hem teknik hem de tarz olarak daha da ileriye taşıdı. Mobilyacılık konusunda da Mısır ve etraf kültürlerden alınan tasarım ve fikirler, Klasik çağa gelindiğinde ustalıkla dönüşerek eşsiz bir Yunan tarzı oluşturmuştu. Çizgiler daha yumuşak, kavisli ve yuvarlak hale geldi, ince ve şık kıvrımlardan daha çok yararlanıldı ve rahatlığa daha fazla değer verildi. Yunan mobilyaları, Mısır mobilyalarından daha simetrik, daha süslü, konforlu, bedeni destekleyen, fonksiyonel bir yapıdaydı. İç yer mobilyalarının ahşap olması nedeniyle geçmişten günümüze neredeyse hiçbir mobilya kalmamış olmasına karşın, Yunan çanak çömlekleri, mezar stelleri, sikkeler üzerindeki fotoğraflar ve süslemelerle friz üzere mimari ögeler ve münferit heykeltraşlık yapıtları, Yunan konutlarındaki günlük Yunan hayatını tasvir ederken bize de erken devir Yunan mobilya dizaynları hakkında fikir verir.
Antik Yunan meskenleri çok fazla mobilyayla dolu değildi ve konut eşyaları dekorasyondan fazla kullanım ve rahatlık için bulunuyordu. Hatta vakitle günlük gereksinimlere ve kültüre nazaran özel mobilya formları oluşturmaya başladılar.
Bununla birlikte, Yunanlıların hoşluğa ve sanata olan sevgisi mobilya dizaynına kadar uzanmıştı ve erken Yunan konutlarındaki birkaç kolay mobilya kesimi bile çoklukla kendi başlarına birer sanat yapıtıydı. Eldeki arkeolojik bilgilere nazaran, Yunanlılar mobilya süslemelerini de mimari dekorasyona dayandırma eğilimindeydiler. Ancak bitki ve hayvanlar dünyasından ilham alınarak oluşturulmuş dizaynlar da bulunmaktaydı.
ANTİK YUNAN’DA BİRİNCİ MOBİLYA ÖRNEKLERİ MÖ 7’NCİ YÜZYILDA GÖRÜNÜR
Yunan mobilyalarını ‘destekleyici mobilyalar’ (tabureler, sandalyeler, klineler) ve ‘saklama-depolama mobilyaları’ olarak iki temel kümeye ayırabiliriz. Bunlardan destekleyici mobilyalar, bilhassa aslan formundaki sandalye ayaklarıyla doğal dünyaya göndermeler yaparken depolama mobilyaları da mimari formlardan ilham alıyordu ve saklama sandıkları ‘küçük evler’ olarak tasarlanıyordu. Yunan mobilyaları genel olarak ahşaptan yapılmış olmalarına karşın, birebir vakitte taş, mermer yahut bronz, demir, altın, gümüş üzere metallerden de yapıldıkları oluyordu. Meşe, akçaağaç, kayın, sedir, zeytin, şimşir, porsuk, narenciye, ligaria, köknar, ıhlamur ve söğüt üzere ithal ağaç cinslerinin yanı sıra abanoz, kullanılan ana ağaç tipi ve yaygın yapısal malzemeydi. Lakin Yunanlar, ahşabı daha kıymetli olan ahşapla kaplama tekniğini kullanarak mobilyanın daha kıymetli görünmesini sağlamışlardı. Arkeolojik bilgilere nazaran antik Yunan’daki birinci mobilya örnekleri MÖ 7’nci yüzyılda görünmesine karşın, mobilyaların asıl form gelişimi MÖ 5-4’üncü yüzyıllar ortasında yani Klasik devirde olur. Antik Yunan’da birinci mobilya örnekleri MÖ 7’nci yüzyılda görünür Form ve üsluplarına nazaran arkeolojik çalışmalarda kayıtlara geçen esas Klasik ve Helenistik periyot antik Yunan mobilyaları şunlardı:
KLİNE (KANEPE):
Yunanlılar yemek için ‘uzanma’ biçimindeki Doğu geleneğini takip ediyorlardı. Bu nedenle antik Yunan meskeninde yalnızca erkeklere ayrılmış ve symposiumların (erkekler ortasındaki yemekli şölen) gerçekleştirildiği bir yer olan Andron, kline yani uzanma kanepeleriyle donatılırdı. Kline ismi verilen bu kanepeler, ikisi başkasından daha uzun olabilen dört ayak üzerinde desteklenen dikdörtgen bir tabla ve otururken baş, sırt yahut kol desteği olarak kullanılan yuvarlak yastığın düşmesini engelleyen yatak başlığından oluşurdu. Lakin antik Yunan vazolarındaki tasvirlerden anlaşıldığı kadarıyla yatak başlığı her vakit olmayabiliyordu. Tabla kısmı genelde deri şeritlerden örülmüş bir yüzeye sahip olurdu. Bunun üzeri saman, yaprak yahut tüylerle doldurulmuş dokuma örtüler ya da yastıklarla kaplanırdı, döşemeleri her vakit çok şıktı. Büsbütün ahşaptan yapılmış olabilecekleri üzere birden fazla vakit yırtıcı hayvan ve sfenks pençesi stilinde bronzdan dökülmüş bacaklara da sahip olabilirlerdi. Vakit ilerledikçe klinelerin tablası etrafına, üzerine yerleştirilen yatağın kaymaması için bir çerçeve eklendi. Lakin klinelerin kalitesi ve tarzı bireylerin maddi imkanlarına nazaran şekillendiğinden, daha yoksul beşerler yatağın kaymasını iplerle bağlayarak engelliyorlardı. Duvarların etrafına yerleştirilen klinelerin yanlarına, üzerine yiyecek ve içeceklerin konulduğu küçük masalar yerleştirilirdi. Konuklar uzandıkları klinelerde bir yandan bu masalardaki yiyecekleri yerken öbür taraftan sohbet ederlerdi. Gün sonunda tıpkı klineler uyumak için kullanılırdı. Ayrıyeten yeniden antik Yunan tasvirlerinden anladığımız kadarıyla klinelerin tahminen de uzun seyahatler için düşünülmüş ve at sırtına yerleştirilerek kullanılan örnekleri de bulunuyordu.
DİPHROS (TABURE):
Diphros, Mısır yahut Asur kökenli arkalıksız ve kolçaksız bir tabureydi. Her katmandan Yunanlının kullandığı diphroslar genelde tasvirlerde iki farklı halde karşımıza çıkar. ‘Bathron’ olarak da bilinen birinci tip dört dik bacak ve üzerine oturan, deri yahut hasır dokumadan yapılmış düz bir tabladan oluşuyordu. Şayet bacaklar makas üzere çapraz yani ‘X’ halinde ve dönüşlü ise diphros kullanılmadığı vakit ikiye katlanıp kenara kaldırılabiliyor yahut konut sahibi seyahate giderken yanına alabiliyordu. Bu da diphros Okladias denen bir öteki tipi oluşturuyordu. Diphros Okladias’ın bacakları genelde içe gerçek kıvrık aslan pençesi formundaydı ve bazan dizaynları çok güçlü olabiliyordu. Formuyla küçük bir masayı andıran diphros’un oturma kısmı sert olduğundan üzerine bir minder, hayvan postu yahut dokuma yerleştirilebiliyordu. Hem sabit hem de katlanır tabureler eski vakitlerden beri popülerdiler. Fakat vakitle, daha evvel yalnızca merasimlerde kullanılan arkalıklı sandalyeler, gündelik hayatın bir kesimi olarak diphrosların yerini aldılar.
KLİSMOS (SANDALYE):
İki art bacağı tıpkı vakitte sırt desteğini da oluşturacak formda yükselen, dört kılıç (kavasli) bacaklı, kolçaksız sandalyedir. Yunan mobilyaları içinde en karakteristik özelliklere sahip olan klismos sade ve şık bir dekorasyona sahipti. Bacakları yayvan bir formda koltuk kısmından dışarı hakikat kıvrılmış, kolay ve alçak bir dikdörtgen panelden oluşan sırt dayanağı üstten aşağıya gerçek kavis yapmış, böylelikle sandalyenin siluetine hoş bir ‘S’ eğrisi verilmişti. Klismosun oturma yerleri kamıştan yahut deri dokumadan yapılmıştı ve oturan kişinin konforunu arttırmak için sandalye üzerine post, kilim yahut minder yerleştirilirdi. Klasik Periyot boyunca (MÖ 5-4’üncü yüzyıl ortası) hayli tanınan bir kullanıma sahip olan klismos, Helenistik periyotla birlikte kullanım dışı kalmaya başladı. Kimi araştırmacılar bunu Helenistik periyotla birlikte tarz ve moda zevklerinin değişmesine bağlarken; kimisi de bir tasarım kusuru olarak gördükleri, sandalyenin dışa yanlışsız kıvrılarak açılan hassas kılıç bacaklarının dengesizliğe sebep olarak kırılmalarına bağlar.
THRONOS (TAHT-KOLTUK):
Yunanca ‘taht’ manasına gelen thronos sözü, yanlarda kolçakları ve artta da yüksek bir sırtlığı olan sandalyeyi tanımlar. Antik Yunan sanatındaki tasvirlere baktığımızda ilahların, bilhassa de şayet sahnede mevcutlarsa Zeus ve Hera’nın oturduğu sandalyeler bu biçimdedir. Tekrar tasvirlerde, sahnedeki en kıymetli kişi olarak rabler, kahramanlar yahut aristokratlar thronos’ta oturur. Gündelik ömürde ise her vakit ortamdaki mevcut en kıymetli kişinin kullanımına ayrılmıştır. Mısır kökenli bir sandalye olan thronos, tüm Yunan mobilya formları ortasında en ihtimamlı ve süslü olanıydı. Mobilya ayakları kanatlı-kanatsız hayvan pençesi formunda olur, bacakları ise sfenks yahut kanatlı bir hayvan figüründen oluşurdu. Arkalığının doruğundan ekseriyetle bir yılan yahut at başı yükselirdi. Çoklukla koltuğun önünde, koltuğa ekli yahut farklı olarak, oturan kişinin ayaklarını tabandan yükseltecek alçak bir ayak taburesi bulunurdu. (Foto 10-11)
KİBOTOS (SANDIK):
Antik Yunan’da Helenistik periyoda kadar dolap ve raf sistemleri şimdi bilinmiyordu. Bu nedenle giysileri, pahalı takıları ve eşyaları depolamak-saklamak için çeşitli tip ve boyutlarda ahşap sandıklar kullanılırdı.
Genelde ‘küçük ev’ modelleri halinde tasarlanan sandıklar gerek kakma gerekse boya ile yapılmış güçlü bir süsleme alanına sahipti. MÖ 7 ve 6’ncı yüzyıllara ilişkin erken periyot Yunan sandıklarının uzun kare ayakları ve çatı gibisi üçgen kapakları bulunuyordu. Bu kapaklar, çiçek ve yaprak üzere çeşitli motiflerle boyanarak süsleniyorlardı. Ahşaptan yapılan sandıklarda bronz, gümüş ve fildişi kakma yahut ekleme materyal olarak kullanılıyordu. MÖ 5’inci yüzyıldan itibaren sandıklar düz kapaklı olmaya başladı ve daha süslü hale geldi. Yunan sandıklarının aslan pençesi halinde biten ayakları vardı ve kapaklarda da menteşe sistemi bulunuyordu. Sandıklar pahalı mobilyalardı ve birçok vakit kuşaktan nesile aktarılarak kullanılıyordu.
TRAPEZA (MASA):
Genellikle dört yahut üç ayak ve bir düz tabladan oluşan masa, antik Yunan’da yemek yemek için kullanılıyordu. Masalar alçak ve ekseriyetle taşınabilirdi. Yaygın olarak ahşaptan yapılmalarına karşın, bronz ve mermerden yapıldıkları da oluyordu. En eski masalar başka mobilyalardan farklı olarak, dört ayaklı değil üç ayaklı yapılmış ve böylelikle Yunan ustalar farklı bir algı yaratmıştı. Antik Yunan’da MÖ 4’üncü yüzyıla kadar en çok kullanılan masa tipi kare tablalı masalardı. MÖ 4’üncü yüzyıldan itibaren kare tablalı masaların yerini yuvarlak tablalı masalar almaya başladı. Bununla birlikte dikdörtgen tablalı, üç ayaklı ahşap masalar da yaygın bir halde kullanılıyordu. Bu dikdörtgen tablalı üç ayaklı masaların ayaklarından iki tanesi, bir kısa kenarın iki ucunda, üçüncüsü ise öteki kısa kenarın ortasında bulunuyordu. Masalar yuvarlak tablalı olduğunda dört bacaklı ya da tablanın merkezinde yer alacak halde tek bacaklı olabiliyordu. Antik Yunan sanatından günümüze kalan ziyafet sahnesi tasvirlerine baktığımızda, masalar genelde dikdörtgen tablalı, kolay lakin bazan hayvan bacağı formunda biçimlendirilmiş üç ayaklı olarak karşımıza çıkar. Lakin vakit ilerledikçe masaların tarzları de zenginleşir. Tekrar tasvirlerde, bu alçak masalar klinelerin yanlarında görülür ve anlaşıldığı kadarıyla masalar genelde klinelerin altına sığacak yüksekliktedir. Bu da ziyafetin yahut toplantının akabinde masaların klinelerin altına sokularak toplandığını göstermektedir.
MÖ 4’ÜNCÜ BİNDEN İTİBAREN ÖN ASYA VE MEZOPOTAMYA’DA MOBİLYA KULLANILDI
Bilinen en eski ahşap mobilya modülleri Mısır’da ele geçti. Ayrıyeten hem antik Mısır’dan hem de Sümerler’den günümüze kalan kabartmalarda ve silindir mühürlerde sandalye, koltuk, tabure ve alçak masa üzere mobilyaların tasvirlerine sıkça rastlıyoruz. Bu da en azından MÖ 4’üncü binden itibaren Ön Asya ve Mezopotamya uygarlıklarında mobilyaların kullanıldığını bize gösterir. Fakat Yunanların bu mobilyalarla karşılaşıp kendi hayatlarına uydurmaları Mısır’daki en eski ahşap mobilya örneğinden 2400 yıl sonra, yani MÖ 7’inci yüzyılda oldu! Kelam konusu mobilyaların Yunan kültürüyle birlikte Avrupa’ya geçmesi ve yüzyıllar içerisinde, Roma İmparatorluğu’nun da tesiriyle bütün Avrupa kültürlerinin bir mobilya kültürüne sahip olmasına sebep oldu. Günümüzde batılılaşmanın yahut çağdaşlığın bir simgesi haline gelen mobilyalar, Osmanlı gündelik ömrüne fakat 19’uncu yüzyılda girmeye başladı.
Mobilyalar, Osmanlı periyodunda batılılaşmanın ve çağdaşlığın bir simgesi olarak hayatımıza girdi ve bugün hala bu fikir değişmedi. Hatta günümüz toplumsal ve siyasal hayatında mobilyasız olmak yahut yer sofrasında yemek yemek fakirliğin bir simgesi haline geldi. Mobilyalar günümüzde batılılaşmanın bir simgesi olabilir fakat asla çağdaşlığın bir simgesi değildir; tıpkı yerde yemek yemenin fakirliğin simgesi olmadığı, siyasetin bir materyali olamayacağı üzere. Bugün mobilyaları bir çağdaşlık ve uygarlık simgesi olarak görmek fakat değişen, dönüştürülen zihniyetimizin ve uygarlığımızın bir sözü olabilir o kadar.
*Öğr. Gör. Dr. / Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü