Sinem Sal’ın son romanı ‘Mihrap’, Karakarga Yayınları tarafından yayımlandı. Sal, ‘Mihrap’ ile okurlarını, 1980’lerin toplumsal ve kültürel çalkantılarını küçük bir kız çocuğunun gözünden hem güldüren hem düşündüren bir seyahate çıkarıyor.
Roman boyunca, Mihrap’ın ailesi, komşuları ve arkadaşlarıyla örülü küçük dünyasında yaşadığı sevinçler ve hayal kırıklıkları, periyodun politik ve toplumsal değişimlerinin tesirini ortaya koyuyor.
Sinem Sal ile ‘Mihrap’ı konuştuk.
Yeni romanınızda ‘Bizim Zamanımız’dan tanıdığımız Mihrap’la tekrar buluşuyoruz. 1980 yılına dönüyoruz ve Hasköy’de kendi mahallesini dünyası yapan bir çocuğun ve ailesinin öyküsüne bakıyoruz. On yaşında bir çocuğun gözünden bir periyodu anlatma fikri nasıl doğdu? Sizi masanın başına oturtan ve bunu yazmalıyım dedirten histen, dilekten ya da rahatsızlıktan -siz nasıl tanımlıyorsanız- biraz bahseder misiniz?
Anlayınca her şey hafifleyebilir. Bir çocuğun yas sürecini yazmak istiyordum. Darbeyle değişen hayatları bir çocuğun gözünden anlatma fikri de beni heyecanlandırdı. Tıpkı vakitte bu kez bir baba kız öyküsü anlatmak istedim.
Mihrap on yaşındayken 12 Eylül sürecinde babasını kaybediyor ve kırkı çıkana kadar babasını geri döndürebileceğine inanıyor. Babasının vakitsiz vefatından darbe sonrası değişen her şeyi sorumlu tuttuğundan kıssa de orada başlıyor. Hasköy’ü, ülkenin en sert periyotlarında çocuk olmayı, yası ve çalınan neşeyi yazdım.
‘Mihrap’ta 80 darbesine, ülkenin en kıymetli kırılma anlarından birine öbür bir açıdan bakıyorsunuz. Bu türlü bir mevzuyu kıssanın odak noktalarından biri haline getirirken yeni bir karakter yaratmaktansa var olan bir karakteri konuşturmaya devam ettirmenin kolaylaştırıcı ya da zorlayıcı yanları neydi?
‘Mihrap’ı yazarken yaratıcılığın gerçeklikle sınırlanması kelam konusuydu. Bu birebir vakitte yaratıcılığı da farklı halde tetikliyor. Zira o çocuğun büyüdüğünde nasıl tercihlerde bulunacağını, hangi durumlarda nasıl kararlar alacağını biliyorum. Okur da biliyor. Öteki karakterlerin kimilerini da tanıyoruz. Bu sebeple burada dengeli olmak için farklı bir dikkat verdim. Fakat severek yazdığım bir karakter olan Mihrap’ın çocukluğuna inmek de bu manada sıkıntı değildi. Mihrap büyüdüğünde hüznünü, acısını biraz daha baskılayan bir bayana dönüşüyor. Bu sebeple birebir karakterin birinci ızdırabını yazmak vakit zaman his olarak zorladı beni de.
‘YARATTIĞIM KARAKTERLER ORTASINDA AÇIK ORTA EN YAKIN HİSSETTİĞİM MİHRAP’
Mihrap’ın küçük dünyasının genişliğini ve çocuksuluğunu çok hoş aktarıyorsunuz. En yakın arkadaşının Üsküdar’a taşınma ihtimalini, “Üsküdar neresi? Hasköy’de mi?” diye anlamlandırmaya çalışması çok gerçek bir transfer. Bir çocuk anlatıcının dünyaya bakışını kurarken nelere dikkat ettiniz?
Hani sinemaların temel mantığı “anlatma göster”dir ya, ben roman yazarken de tıpkı şeyi hedefliyorum. Daha doğrusu bu tarafının eksik kalmasını hiç istemem. Karakterleri görmeye ve göstermeye çalışırım. Yani bir ekranda değil de hakikaten odamızdalarmış üzere hissedelim. Uğraşım bu tarafta. Mihrap on yaşında bir kayıp yaşıyor. Yasın evrelerine, sağlıklı yasa, 21 günde olağana dönmeye falan alışık değil. Kendi baş etme stratejisini kendi buluyor. Merak hissiyle, yaralandığı tarafla ve sevinciyle bağı güçlü olanlar okurken yakınlık duyacaktır Mihrap’a. Ben de tıpkı sebeple yazarken yakınlık duydum. Şimdilik yarattığım karakterler ortasında açık orta en yakın hissettiğim Mihrap.
Mihrap, Sinem Sal, 216 syf., Karakarga Yayınları, 2024. ‘Mihrap’, 70’lerin sonu ve 80’lerin başını mevzu alması bakımından bir yanıyla da devir romanı olarak nitelendirilebilir. Toplumun maruz kaldığı siyasi sürtüşmenin transferi, on yıllar içinde kırıma uğratılmış etnisitenin karakterler üzerinden verilmesi, periyodun ruhunu taşıyan sinemalar, müzikler, oyuncaklar, lokal söylenceler bu niteliği pekiştiriyor. Siz eski İstanbul’u ve Hasköy’ü araştırırken nerelere baktınız, nelerden faydalandınız?
Bir romana başlarken onun atmosferine yakın ya da karakterimle benzerlikler taşıyabileceğine inandığım kitaplar, sinemalar varsa onları yine tüketmek bana âlâ geliyor. Ana karakteri çocuk olan romanları yine okudum, o denli sinemalar izledim. 80’li yılların siyasi yapısıyla ilgili yahut 12 Eylül Darbesi’ni husus edinen bilhassa Metis ve İrtibat Yayınları’ndan çıkan çok düzgün kitaplar var. Cumhuriyet’in gazete arşivine üye oldum. O yılların gazetelerini okudum ve kıssaya yerleştirdim. Şöyle ki benim romanım 12 Eylül’den sonra neredeyse gün gün ilerleyen bir roman, bu sebeple hem gazete arşivi hem de belirlediğim devir kitapları her saniye yanımdaydı. Hasköy’e gittim, 80 Darbesi’nde hayatı son derece etkilenen beşerlerle, aile dostlarımızla amcam aracılığıyla sohbet ettim. Her sohbetin, okuduğum her cümlenin, izlediğim her sahnenin çok tesiri oldu.
‘KAYIP YAŞAYAN BİR ÇOCUK KENDİNİ SUÇLAYABİLİR’
Anne ve babaların bıraktığı mirasın yanında, toplumun da bizlere bıraktığı miraslar olduğunu ve bu mirasın ailevi miras kadar yaşantımıza tesir ettiğini düşünüyorum. Çocukluğunu 80’lerde ve 90’larda geçirmiş olan kuşağın o periyot yaşadıklarını aktarmasını bu açıdan değerli buluyorum. ‘Mihrap’ta ve ‘Bizim Zamanımız’da bunu yaptığınızı söylemek mümkün. Toplumun sırtımıza yüklediği manevi mirasların günümüze tesiri hakkında neler söylemek istersiniz?
Vasatı ve berbatlığı uygundan ayırt edemeyecek kadar iç içe geçtik. Yeni tariflere, kavramlara gereksinimimiz var. Var olanları sahiden tartışmaya açmamız gerekiyor. Mesela aileyi, cinsiyet rollerini, ebeveynliği, romantik alakaları tekrar tanımlamalıyız. Bu yapıların her biri sistemi ayakta tutuyor ve o sistemin altında ezilenlerin sesini duyuyoruz. Duymayan kalmadı sanırım. Duyduğumuz sese manalı bir karşılık vermemiz gerekiyor. Tek karşılık verilebilir bence: Güvendesin.
80’li yıllarda azaplar, gözaltında kaybedilen beşerler, hak ihlalleri toplumun hafızasına kazınırken, tıpkı hafızadan bir ortada keyifli yaşayabilme ihtimali silindi. Bunu bir çocuğun gözünden anlattığımda işler biraz daha değişiyor. Farkına vardığı şeyler sonlu. Çocuk kendi odasını bilir, oturma odasını, yatak odasını, mutfağı ve mutfak penceresinden açılan oyun oynadığı sokağı, sokağın sonundaki okulu. Dünyası bu kadar. Mihrap, bu dünyanın bir anda alt üst olmasını izliyor. Kayıp yaşayan bir çocuk kendini suçlayabilir. Darbeyi üstlenecek kadar hem de.
Mihrap babasını geri getirmek için dünyayı bilakis döndürmeye çalışıyor. Kelam gelimi darbeyi engellerse babasının kalbinin yorulmayacağını düşündüğü için bunu engellemeye çalışıyor. Ve daha birçok şey yapıyor. Aslında bir inkar güdüyor, öfkeleniyor, pazarlık yapıyor, depresyona giriyor ve kabulleniyor; yani bir yas süreci işliyor. Günümüzde ömrümüzün sonu gelmeyen büyük bir yas süreci halinde ilerlediğini düşünmeden edemiyorum. Karakterinize bu süreci işletirken sizde durumlar ne halde? Hayatla aranız nasıl, gündemle nasıl baş ediyorsunuz?
Gündem de hayat da yas tutamayacak kadar süratli akıyor. Tahminen evvelce yavaşlamak için pazar öğlenden sonrası ya da akşam olması yeterdi. Artık başa çıkmamız gereken bir gündem olduğunda ikincisine geçene kadar yas tutmamızı geçtim şaşkınlığımız bile şimdi geçmemiş oluyor. Bana uygun gelen, daha küçük topluluklarda ülkü bir memnunluk amacı tutturmak. Ailemle, arkadaşlarımla, sevdiklerimle… Yazmak yahut öbür yollarla yarar sağlamak, dayanışma göstermek de büyük toplulukla bağ kurmamı sağlıyor. Her ikisi de bence hayatla aramı toparlıyor.
Müzikle bağınızın güçlü olduğunu biliyorum. Bu kitapta da bunu gösteriyorsunuz. Okurlara adeta bir çalma listesi hazırlıyorsunuz başlıklarla. Siz nasıl tanımlarsınız müzikle ilginizi? Müzik olmasaydı hayatımız nasıl olurdu?
Roman yazarken her kısmı bir müzikle yazıyorum ben. ‘Mihrap’ta da bu kere bu müzikleri paylaşmak istedim. İçlerinden biri hariç başkaları daima o periyodun müzikleri. Şiir üzere yazılmış müzik kelamlarından de bana nazaran en etkileyici olanları başlığa taşıdım. “A Quiet Place” diye bir korku/bilim kurgu sineması var. Beşerler gelişmiş bir işitme duyusuna sahip olan yaratıklar tarafından avlanmamak için çok sessiz olmalılar. Müziğin olmadığı bir dünya tam o denli benim için. Müzik olmasaydı aklıma üşüşen birçok his tarafından yenilip yutulabilirdim. Zira müzik kesildiğinde, geriye benim başımın sesi kalır. Herkes için tıpkı durum kelam konusu bence. Bu, sinemadan daha distopik.
‘Mihrap’ın yolu uzun olsun, çokça sevilsin, mutsuz olmasın. Sonrasında öbür şeyler anlatacak mı kendisi bize?
Bence Mihrap’ın çocukluğuna indik ki bir problemimiz kalmasın.